İSTİNAF KANUN YOLU NEDİR?
İstinaf, Arapçadan Türkçeye geçmiş bir hukuk terimidir. TDK Sözlüğüne baktığımızda, “yeniden başlama” anlamına geldiğini görmekteyiz. Hukuk terimi olarak İstinaf ise , ilk derece mahkemesince verilen bir nihai hükmün bozulması istemiyle, ikinci derece mahkemesine yapılan bir başvurudur.
İstinaf kanun yoluna ilk derece mahkemelerinden verilen ve kesin olmayan nihai kararlar ile ihtiyati tedbir, ihtiyati haciz taleplerinin reddi ve bu taleplerin kabulü hallerinde itiraz üzerine verilecek kararlara karşı başvurulabilmektedir, (HMK. m. 341/1).
İstinaf kanun yolu, ilk derece mahkemesi ile temyiz incelemesi arasında, ikinci derece bir denetim mekanizması ve kanun yolu olarak düzenlenmiştir. İlk derece mahkemesinin vermiş olduğu bir karar, öncellikle istinaf denetimine tabii tutulmaktadır. İstinaf denetiminden sonra, temyiz yolu açıksa temyize başvurulabilmektedir. İstinaf kanun yolu denetimi için iş ve nüfus yoğunluğuna göre, belirli bölgelerde o bölge adliye mahkemeleri kurulmuş ve faaliyet sürdürmektedirler. Şu anda on beş yerde bölge adliye mahkemesi mevcuttur. Ancak ileride bu sayının artırılması mümkündür. İstinaf kanun yolu ile, yargılama sitemimiz üç aşamalı olmuştur. Önce mahkemede ilk derece yargılaması yapılarak karar verilmekte; ardında Bölge Adliye Mahkemesinde istinaf incelemesi yapılmakta; son olarak da Yargıtay’da temyiz incelemesi gerçekleştirilmektedir. İstinaf ile temyiz arasındaki temel farklılığa baktığımızda, temyiz incelemesinde, Yargıtay, kural olarak sadece kararın hukuka uygun verilip verilmediğini denetlemektedir, Ez cümle, Yargıtay sadece hukukî bir denetim yapmaktadır. Örneğin; Bir davada, mahkeme davaya uygulayacağı kanun maddesini doğru belirleyememişse veya doğru belirlediği maddeyi yanlış uygulamışsa, doğru madde veya uygulama Yargıtay tarafından belirtilir. Yani Yargıtay bizzat kendisini ilk derece mahkemesinin yerine koyarak, kendisi inceleme yaparak yeni bir karar vermez. Fakat öte yandan istinafta ise, ilgili Bölge Adliye Mahkemesi (BAM), hem hukukî yönden hem de olay yönünden ilk derece mahkemesi kararının doğru olup olmadığını inceler. Olay yönünden incelmeyi açacak olursak; farz edelim ki, kasten adam yaralama davasında; yaralamanın hangi silahla ve kaç kişi ile ve ne zaman yapıldığı gibi unsurlar davanın olaylarıdır. İstinaf kanun yolu aşamasında, bu eylemler yeniden incelenir. İstinaftan çıkan karara karşı da sadece hukuki denetim saikı ile temyiz yoluna gidilebilir. Fakat, henüz yeni bir kanun yolu olan istinafın çok bilinmemesinden mütevellit, insanlar Bölge Adliye Mahkemeleri İle Yargıtayın aynı İşleve sahip olduğunu, aynı şekilde inceleme yaptıklarını ve dolayısıyla bir zaman kaybı olduğunu düşünmektedirler, Ancak bir az önce de belirtildiği üzere, istinaf incelemesi, temyizden farklı olarak, kararın hem hukukî hem de maddî yönden incelenmesi sonucunu doğurur. Dahası, Bölge Adliye Mahkemesi belirli durumlarda yeni bir yargılama yaparak yeniden karar verir. Yargıtay (temyiz)incelemesinde ise, sadece hukukî denetimle sınırlı bir inceleme söz konusudur. Yani, verilen bir karar hukuken doğru bulunmadığında, Yargıtay yeni bir yargılama yapmamaktadır. Yaptığı şey, mevcut kararı bozup ilk derece mahkemesine geri göndermektir. Kısaca istinaf, yeni bir temyiz veya ara bir temyiz yolu değil, kendine özgü yeni bir kanun yoludur. İstinaf bir üst derece mahkemesi olarak, gerekirse bütün işlemleri sil baştan tekrarlamakta yeni bir yargılama yapmakta, hatta yargılamalarını duruşmalı bile yapabilmektedir
İSTİNAFIN FAYDASI NEDİR?
İstinaf kanun yolu ile, öncelikle daha güvenceli bir yargılama söz konusu olmuştur. Zira, ilk derece mahkemesi kararlarına karşı eskiden yapılan tek dereceli inceleme ve kontrol denetimi iki dereceli bir kontrol mekanizmasına dönüşmüştür. Yani ilk derece mahkemesinin kararı iki ayrı üst yargı organınca denetlenmekte daha sağlıklı ve doğru karar verilmesi imkânını artmaktadır. İşbu sebeplerden olsa gerek, uzun yıllardan beridir birçok demokratik ülkede, üç dereceli sistem uygulanagelmektedir. İstinafla birlikte, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin olmazsa olmazı olan Adil Yargılanma Hakkı az da olsa güvenceye kavuşmuş yargıda yaşanan birtakım sorunlar azalmış ve kararlara duyulan güven bir nebze de olsa artmıştır. İstinaf sistemi ile birlikte, Yargıtayın iş yükü birazcık da olsa azalmış ve Yargıtay gerçek işlevine yani temyiz ve içtihat oluşturma fonksiyonuna geri dönmüştür.
Not: BAM ile BİM’lerin istinaf mekanizması olarak işleyişi, ufak değişikliklerin haricinde neredeyse aynıdır